Mê Kông là con sông có chiều dài đứng thứ 12 thế giới, xuất phát từ vùng núi cao tỉnh Thanh Hải (Trung Quốc) băng qua Tây Tạng, theo suốt chiều dài tỉnh Vân Nam rồi chảy qua các nước Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia trước khi vào Việt Nam. Con sông được xem là tài sản vô giá mà thiên nhiên ban tặng cho những nước mà nó chảy qua.

Năm 2007, đánh dấu 50 năm ngày thành lập Ủy ban sông Mê Kông của LHQ, cũng là thời điểm con sông Mê Kông đứng trước những nguy cơ dồn dập. Quỹ Thiên nhiên hoang dã (WWF) của LHQ ghi nhận mực nước con sông Mê Kông đã tụt xuống tới mức báo động kể từ 2004, trong khi tờ New Scientist đánh giá: “Trung Quốc đang làm kiệt mạch sống sông Mê Kông”.
Hàng loạt các phương tiện thông tin đại chúng khác cảnh báo: “Sông Mê Kông cạn dòng vì các con đập Trung Quốc” (Reuters AlertNet), “Xây đập và con sông chết dần” (The Guardian), “Sông cạn do các con đập Trung Quốc” (Bangkok Post)… - trong đó hầu hết đều quy trách nhiệm cho việc xây các đập thủy điện của Trung Quốc trên thượng nguồn sông Mê Kông.

Từ các mục tiêu tốt đẹp
Năm 1957, với sự bảo trợ của Liên Hiệp Quốc, Ủy ban sông Mê Kông (MRC) được thành lập bao gồm bốn nước Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam (do chính quyền Sài Gòn đại diện) và một văn phòng thường trực đặt tại Bangkok, với kế hoạch phát triển toàn diện vùng hạ lưu sông Mê Kông nhằm cải thiện cuộc sống cho toàn thể cư dân sống trong lưu vực. Trong những bước ban đầu, Ủy ban sông Mê Kông đã được sự hướng dẫn và hỗ trợ của Ủy ban Kinh tế châu Á và Viễn Đông (ECAFE) và Chương trình Phát triển Liên Hiệp Quốc (UNDP).
Ngay từ đầu Ủy ban sông Mê Kông đã đánh giá tiềm năng thủy điện vô cùng phong phú của con sông - trước Trung Quốc tới hai thập niên - nên đã phác thảo kế hoạch xây các đập thủy điện lớn trên dòng chính nơi vùng hạ lưu, bao gồm:
- Dự án Pa Mong: cách thủ đô Vientian 15 dặm trên dòng chính sông Mê Kông như ranh giới thiên nhiên giữa Thái Lan và Lào.
- Dự án Sambor: cách thủ đô Phnompenh 140 dặm về hướng bắc trong lãnh thổ Campuchia.
- Dự án Tonle Sap: là một đập chắn giữa Phnompenh và Biển Hồ, hồ chứa thiên nhiên của con sông Mê Kông sẽ giảm thiểu nạn lụt đồng thời giảm thiểu lượng nước mặn xâm nhập vùng Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL).
Ngoài ra, một số địa điểm khác trên dòng chính sông Mê Kông khi đó cũng được nghiên cứu cho những con đập khác như: đập Par Beng, đập Pak Lay và đập Luang Prabang nhằm sản xuất điện, mở thêm thủy lộ giao thông…
Nhưng rồi sau đó cuộc chiến tranh đã lan rộng ra cả ba nước Đông Dương hơn ba thập niên nên kế hoạch xây dựng các đập thủy điện lớn chắn ngang sông Mekong vùng ở vùng hạ lưu hoàn toàn bị gián đoạn, khiến cho con sông Mê Kông vẫn còn giữ được vẻ hoang dã và cả sự nguyên vẹn thêm một thời gian nữa.

Ngày 5-4-1995, bốn nước hội viên gốc của Ủy ban sông Mê Kông đã họp tại Chiang Rai, Bắc Thái Lan cùng ký kết một “Hiệp ước hợp tác phát triển bền vững lưu vực sông Mê Kông” - nay đổi thành Ủy ban sông Mê Kông (MRC), không còn lệ thuộc vào ECAFE và UNDP nữa. Thay vì mỗi hội viên có quyền phủ quyết theo điều lệ của Ủy ban sông Mê Kông như trước đây đối với bất cứ một dự án nào bị coi là có ảnh hưởng tác hại tới dòng chính sông Mê Kông, theo nội quy mới, không một thành viên nào có quyền phủ quyết như vậy.
Và mỗi quốc gia thành viên đều có một Ủy ban Mê Kông Quốc gia (NMC), riêng Ủy ban sông Mê Kông Việt Nam với một địa chỉ khá nghịch lý: 23 phố Hàng Tre, Hà Nội - nơi châu thổ sông Hồng, cách xa ĐBSCL với Đại học Cần Thơ, Đại học An Giang hơn 1.600km.
Mục tiêu của Ủy ban sông Mê Kông bao gồm: ba chương trình nòng cốt (Chương trình sử dụng nước, Chương trình phát triển lưu vực, Chương trình Môi trường), năm chương trình khu vực (Nông nghiệp, Thủy lâm, Ngư nghiệp, Giao thông, Du lịch) và một chương trình yểm trợ.
Ủy ban Mê Kông đã hoàn tất được vài thành quả ban đầu như: đạt được thỏa thuận chia sẻ thông tin giữa bốn nước thành viên, thiết lập đưa vào sử dụng “mạng lưới Internet” dự báo lũ lụt và theo dõi dòng chảy mùa khô; và nhất là đạt được thỏa ước (ký tháng 4-2002) có thể gọi là lịch sử về trao đổi dữ kiện thủy văn giữa Trung Quốc và Ủy ban sông Mê Kông.

Đập nước Trung Quốc giết dần vùng hạ lưu
Sau thời kỳ chiến tranh lạnh, Trung Quốc đã thực sự mở cửa với thế giới bên ngoài và trở thành yếu tố mới năng động với ảnh hưởng bao trùm trên toàn lưu vực lớn sông Mê Kông.
Năm 1986, Trung Quốc bắt đầu xây con đập thủy điện lớn đầu tiên trong dự án 14 con đập bậc thềm Vân Nam, chắn ngang dòng chính sông Lan Thương - tên Trung Quốc của con sông Mê Kông: Trong đó có Đập Mạn Loan cao 126m, công suất 1.500MW hoàn tất năm 1993, đập Đại Chiếu Sơn cao 118m, công suất 1.340MW hoàn tất năm 2003. Thêm hai con đập khác cũng đang được xây dựng là đập Tiểu Loan cao như tháp Eiffel 292m, công suất 4.200MW (chỉ sau đập Tam Hiệp trên sông Dương Tử), dự trù hoàn tất năm 2010; đập Cảnh Hồng cao 107m, công suất 1.500MW tương đương công suất với đập Mạn Loan, cũng đang được thi công.

Bốn dự án đập lớn khác ở Vân Nam cũng đang được triển khai: trong đó phải kể tới đập “khủng long” Ngọa Trác Độ công suất 5.500MW (lớn hơn gấp ba lần công suất đập Mạn Loan) với dung lượng hồ chứa còn lớn hơn nữa: 22.740 triệu m3 nước.
Theo học giả Mỹ Fred Pearce, vào đầu thập niên tới, chuỗi đập bậc thềm Vân Nam sẽ có khả năng giữ lại hơn nửa lưu lượng dòng chảy của con sông Mê Kông trước khi ra khỏi Vân Nam.
Rõ ràng trong mấy thập niên vừa qua, Trung Quốc đã ào ạt khai thác con sông Mê Kông, không ngừng xây thêm những con đập thủy điện khổng lồ ngang dòng chính, phá đá và khai thông các khúc sông ghềnh thác để mở thủy lộ cho các con tàu 700 tấn đi về phương Nam. Mới đây họ còn dùng sông Mê Kông làm con đường vận chuyển dầu khí từ Chiang Rai (Bắc Thái Lan) lên Vân Nam. Tất cả đã và đang làm ảnh hưởng tới nguồn nước, nguồn cá, nguồn phù sa và gây ô nhiễm cho hạ nguồn.
Trước đó, vào tháng 4-2006, Trung Quốc cũng đã ký kết với Myanmar một thỏa ước xây dựng đường ống dẫn dầu từ cảng Sittwee ở vịnh Bengal vượt đồi núi băng qua các vùng sắc tộc đông dân cư để lên thẳng tới thủ phủ Côn Minh, thay vì phải đi qua eo biển Malacca. Ảnh hưởng môi sinh của công trình này vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ.
Chưa bao giờ trong mùa khô, mực nước sông Mekong lại xuống thấp đến như vậy từ ngày có những con đập Vân Nam. Ở một số nơi phía hạ lưu, có những khúc sông đã trơ đáy và hầu như cạn dòng. Nguồn cá và nông nghiệp đã trực tiếp bị ảnh hưởng.
Sự kiện sông Mê Kông cạn dòng với mực nước đột ngột tụt thấp xuống ở vùng hạ lưu tới tận Biển Hồ trong hai năm 1993 và 2003 mà không vào mùa khô, trùng hợp với thời điểm Trung Quốc bắt đầu lấy nước vào hồ chứa của hai đập thủy điện Mạn Loan và Đại Chiếu Sơn trên Vân Nam.
Hồi đầu năm 2004, mực nước đã xuống thấp hơn nữa trong toàn vùng hạ lưu, không phải chỉ ở Thái Lan, Lào mà cả ở Campuchia và ĐBSCL của Việt Nam. Khi nước bị giữ lại trong các hồ chứa khổng lồ Vân Nam để duy trì hoạt động cho các nhà máy thủy điện thì việc con sông cạn dòng là điều không thể tránh được. Tại ĐBSCL tình hình ngày càng xấu mà cụ thể nhiễm mặn vào sâu, thiếu nước cho nông nghiệp vào mùa khô và là kéo dài.
Odd Bootha, 38 tuổi, anh lái đò bến Chiang Khong Bắc Thái Lan, đã than thở: “Nếu Trung Quốc cứ xây thêm đập thì sông Mê Kông chỉ còn là một con lạch”. Ở vùng Bắc Thái Lan, chính dân làng đã công khai chống lại kế hoạch phá đá phá ghềnh thác khai thông sông Mê Kông của Trung Quốc.
Với Campuchia, ai cũng biết rằng trái tim Biển Hồ chỉ còn đập khi sông Mê Kông còn đủ nước chảy ngược vào Biển Hồ trong mùa lũ, như một bảo đảm cho nguồn cá và vựa lúa của người dân xứ Chùa Tháp. Hiện chưa hề có bảo đảm nào cho một tương lai như vậy, nếu không muốn nói là đã có những dấu hiệu xấu về một Biển Hồ đang chết dần.
Fred Pearce, tác giả cuốn sách Khi những con sông cạn dòng, Nước - Khủng hoảng của thế kỷ XXI, xuất bản 2006, trong chương viết về Mê Kông, đã ghi nhận: “…Cuối năm 2003 và đầu năm 2004 là thời gian tuyệt vọng trên Biển Hồ, cơn lũ mùa hè thấp hơn. Thời điểm con sông Tonle Sap chảy ngược vào Biển Hồ đến trễ hơn và cũng chấm dứt sớm hơn. Thay vì năm tháng con sông đổi dòng, nay chỉ còn có ba tháng. Rừng thiếu ngập lũ và cá thì không đủ thời gian để tăng trưởng… và mùa thu hoạch cá chưa bao giờ thấp như vậy. Tại sao? Đa số ngư dân đổ tại con sông cạn dòng”.
Cần có một sự hợp tác bình đẳng
Để có đủ nước vận hành các đập thủy điện Vân Nam, Trung Quốc đã thường xuyên đóng các cửa đập khiến mực nước sông có lúc xuống tới mức thấp nhất. Phía tả ngạn bên Lào, chỉ riêng trong tháng 3-2004, tổ chức du lịch đã phải hủy bỏ 10 chuyến du ngoạn trên sông chỉ vì những khúc sông quá cạn.

Việc Trung Quốc từ chối tham gia Ủy ban sông Mekong khiến tổ chức này trở nên vô nghĩa trong nỗ lực hợp tác khai thác và phát triển bền vững nguồn tài nguyên của con sông Mê Kông. Do nhu cầu điện của Trung Quốc tăng 5 - 6%/năm, để đáp ứng tốc độ phát triển kinh tế, trước viễn cảnh nguồn dầu khí ngày càng cạn kiệt, rõ ràng không có dấu hiệu nào cho thấy Trung Quốc sẽ dừng bước hay trì hoãn kế hoạch khai thác nguồn thủy điện phong phú của con sông Mê Kông.
Nhận định về các kế hoạch khai thác sông Mê Kông của Trung Quốc, Tyson Roberts thuộc Viện nghiên cứu Nhiệt đới Smithsonian (Mỹ) đã phát biểu: “Xây các đập thủy điện, khai thông thủy lộ, với tàu bè thương mại quá tải sẽ giết chết dòng sông… Các bước khai thác của Trung Quốc sẽ làm suy thoái hệ sinh thái, gây ô nhiễm tệ hại, khiến con sông Mê Kông đang chết dần, cũng giống như con sông Dương Tử và các con sông lớn khác của Trung Quốc”.
Như một điệp khúc, phía Trung Quốc lúc nào cũng khăng khăng với lập luận là ảnh hưởng chuỗi đập Vân Nam trên sông Mê Kông là không đáng kể và còn có lợi nữa. Các con đập sẽ tạo thuận lợi cho chu kỳ lũ - hạn hàng năm, khai thông dòng sông sẽ làm gia tăng trao đổi thương mại trong vùng và giúp giảm nghèo. Tuy nhiên, cũng không thiếu tiếng nói chỉ trích ngay tại Trung Quốc như Xu Xiaogang, chuyên viên nghiên cứu hậu quả các con đập đã phát biểu: “Trên con sông quốc tế, không một quốc gia nào có thể vị kỷ. Họ phải quan tâm tới ảnh hưởng đối với các quốc gia khác và những tác động trên con sông như một tổng thể”.
Bên cạnh đó, hiện tượng nóng lên trên toàn cầu khiến con sông Mê Kông thêm cạn dòng. Tổ chức WWF đã đưa ra lời cảnh báo là hiện tượng nóng lên trên toàn cầu đã khiến cho những khối băng trên dãy Himalaya đang bị thu nhỏ lại với tốc độ từ 10 - 15m/năm. Với hậu quả ban đầu là gia tăng lưu lượng nước sông, nhưng theo Jennifer Morgan - Giám đốc Chương trình Biến đổi khí hậu toàn cầu, thì chỉ vài thập niên sau đó, tình hình sẽ đảo ngược: Mực nước bảy con sông lớn của châu Á, trong đó có sông Mê Kông sẽ xuống rất thấp.
Hiện nay Trung Quốc vẫn không ngừng xây hàng loạt những con đập thủy điện khổng lồ trên dòng chính sông Mê Kông. Ủy ban sông Mê Kông chưa hề là một tổ chức đoàn kết có tầm vóc để được coi là đối trọng với Trung Quốc.
Tất cả sáu nước ven sông với những định chế chính trị xã hội và văn hóa khác nhau, nhưng cùng có chung một nhu cầu cấp thiết là khai thác con sông Mê Kông để phát triển. Nếu không có một sự hợp tác bình đẳng dưới sự bảo trợ của Liên Hiệp Quốc thì vẫn còn những mâu thuẫn quyền lợi và tranh chấp khi nguồn nước và tài nguyên của dòng sông đã tới mức giới hạn và bắt đầu cạn kiệt.

Theo HOÀI AN
Doanh nhân Sài Gòn Cuối tuần